Analiza statusu prawnego profesji architekta jasno potwierdza, że jest to zawód zaufania publicznego. Przed architektami stoi dziś jednak wiele wyzwań, które według mojej opinii mogą mieć na tę pozycję znaczący wpływ. W niniejszym artykule omawiam te wyzwania oraz przedstawiam swoje propozycje zmian, które w tym kontekście mogłyby okazać się dla architektów korzystne.
W ujęciu terminologicznym „zawód zaufania publicznego” dotyczy profesji, której wykonywanie wiąże się z wiarygodnością i wysokimi kompetencjami. W tym kontekście nie dziwi nadanie tego rodzaju zawodom szczególnej rangi, co potwierdza art. 17 ust. 1 Konstytucji RP: „W drodze ustawy można tworzyć samorządy zawodowe, reprezentujące osoby wykonujące zawody zaufania publicznego i sprawujące pieczę nad należytym wykonywaniem tych zawodów w granicach interesu publicznego i dla jego ochrony”1. Do tej grupy niewątpliwie zalicza się profesja architekta, mająca szczególne znaczenie społeczne, wymagająca wysokich kwalifikacji, przestrzegania zasad etyki zawodowej, nie wyłączając ukonstytuowanego nadzoru ze strony samorządu zawodowego. Wyzwania stojące dziś przed przedstawicielami tego zawodu wiążą się jednak z koniecznością zwiększenia ich aktywności na płaszczyźnie społecznej oraz niezbędnych interwencji legislacyjnych na poziomie przepisów – zarówno powszechnie obowiązujących, jak i wewnętrznych.
Na podstawie analizy poglądów doktryny i orzecznictwa można stwierdzić, że przedstawiciel zawodu zaufania publicznego powinien:
Zawód architekta w Polsce jest regulowany przez kilka aktów prawnych. Do tych bardziej istotnych należy Ustawa z dnia 15 grudnia 2000 r. o samorządach zawodowych architektów oraz inżynierów budownictwa, która realizuje normę konstytucyjną odnoszącą się do utworzenia samorządów tych dwóch profesji. Określa przy tym organizację i zadania obu izb, a także prawa i obowiązki ich członków. Wśród aktów prawnych oddziałujących na wykonywanie zawodu architekta wypada wskazać m.in. Ustawę z dnia 7 lipca 1994 r. – Prawo budowlane czy Ustawę z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym. Zgodnie z konstytucyjnymi wymaganiami zawodów zaufania publicznego przyjęto również normy o charakterze deontologicznym, które wynikają z Kodeksu Etyki Zawodowej Architektów.
Zgodnie z art. 2 ust. 1 ustawy o samorządach zawodowych architektów oraz inżynierów budownictwa wykonywanie zawodu architekta polega na „współtworzeniu kultury przez projektowanie architektoniczne obiektów budowlanych, ich przestrzennego otoczenia oraz ich realizację, nadzorze nad procesem ich powstawania oraz na edukacji architektonicznej”. Kultura architektoniczna obejmuje zwłaszcza wartości estetyczne i funkcjonalne przestrzeni, uwzględnia wyrażaną przez architekturę tożsamość narodową oraz regionalną, wpływ na zachowania społeczne i integrację wspólnot, stanowiąc dziedzictwo przekazywane przyszłym pokoleniom. Oznacza to, że rola architekta wykracza daleko poza techniczne aspekty projektowania. Stał się on bowiem aktywnym uczestnikiem procesu kształtowania kultury materialnej społeczeństwa3,4.
Ponadto ustawa wskazuje wprost na konieczność podejmowania przez przedstawicieli tego zawodu również innej roli społecznej – edukatorów w obszarze architektonicznym. Edukacja powinna obejmować m.in. zagadnienia upowszechniające wiedzę oraz świadomość społeczną w temacie środowiska architektonicznego i przestrzennego, a także formowanie poczucia obywatelskiej odpowiedzialności za wspólną przestrzeń. Potrzeba edukacji w zakresie środowiska zbudowanego powinna stać się nieodzownym elementem kształtowania świadomego, obywatelskiego społeczeństwa (ma temu służyć np. Rada Sektorowa ds. Kompetencji Architektura i Urbanistyka)5.
Analiza statusu prawnego profesji architekta wskazuje na to, że spełnione są wszystkie przesłanki uznania jej za zawód zaufania publicznego, którego przedstawicieli reprezentuje właściwy samorząd zawodowy. Samorząd ów dąży również do „utrzymania niezależności zawodu architekta jako zawodu zaufania publicznego”6, co jest istotne z punktu widzenia ochrony interesu publicznego, ponieważ niezależność zawodowa architektów pozwala im podejmować decyzje, kierując się przede wszystkim dobrem publicznym, a nie interesem partykularnym.
Problemem dotyczącym profesji architekta nie jest kwestionowanie zasadności zaliczania jej do zawodów zaufania publicznego, od strony formalno-organizacyjnej spełnia ona bowiem wszystkie dyrektywy kierunkowe. Obecnie jednak stoi przed nią wiele wyzwań, które wpływają na jej status zawodu zaufania publicznego, a do najważniejszych należą:
Z jednej strony wciąż rosną społeczne i prawne wymagania wobec architektów, które zwiększają ich odpowiedzialność zawodową i etyczną; z drugiej – problemy z wynagrodzeniami i ze standardami kontraktowymi powodują ryzyko obniżenia jakości usług architektonicznych, co w konsekwencji podważa społeczne zaufanie do ich wykonawców. Ten paradoks może prowadzić do dewaluacji profesji architekta, jeśli nie zostaną podjęte odpowiednie działania, mające na celu umocnienie statusu tej grupy zawodowej.
Poniższa lista zawiera propozycje zmian legislacyjnych, które można byłoby wprowadzić w ustawie o samorządach zawodowych architektów oraz inżynierów budownictwa.
Proponowane zmiany miałyby na celu przywrócenie architektom roli kulturowej i społecznej, odpowiadającej definicji zawodu zawartej w art. 2 ust. 1 ustawy. Jak zasadnie podkreśla doktryna, „architektura i urbanistyka to nie tylko branża usługowa, lecz także strategiczny sektor gospodarki, który wpływa na jakość życia społeczeństwa”8. Uznanie tego faktu przez władze publiczne i społeczeństwo jest kluczowe dla wzmocnienia statusu profesji architekta jako zawodu zaufania publicznego.
Wypada dodać, że obowiązujące przepisy prawa tego nie gwarantują. W jakimś stopniu mogłaby pomóc implementacja postulatów dotyczących zmian w ustawie, co przyczyniłoby się do:
Postulaty w sprawie zmian nie są marginalne – przewijają się w obecnej dyskusji nad kształtem regulacji odnoszących się do zawodu architekta. Wystarczy wspomnieć dyskurs prowadzony podczas Europejskiej Konferencji nt. Polityk Architektonicznych ([ECAP]; Gdańsk, 10–12 czerwca 2025 r.), gdzie Ruth Schagemann, prezes Rady Architektów Europy (ACE), przedstawiła kompleksową wizję roli architektury w formowaniu przyszłości kontynentu. Podkreśliła przy tym, że architektura – jako akt kulturowy (nie polityczny) – nie jest jedynie odpowiedzią na bieżące potrzeby, ale wyrazem troski o ludzi, miejsca i przyszłe wydarzenia: „Nie projektujemy tylko przestrzeni – projektujemy przyszłość”. W tym kontekście koncepcja Baukultur, która w centrum działania stawia jakość, tożsamość i długoterminową wartość, staje się fundamentem.
Aby zatem podkreślić znaczenie profesji architekta, należałoby nie tylko rozważyć zmiany dostosowawcze w ustawie samorządowej, ale również wziąć pod uwagę postulaty środowiska, by przyjąć odrębną, wyczerpującą ustawę o zawodzie. Dotychczasowa ustawa samorządowa reguluje jedynie organizację i zadania samorządu, fragmentarycznie odnosząc się do zasad i warunków wykonywania zawodu.
Co więcej, sam charakter dwóch profesji – architektów i inżynierów budownictwa – jest odmienny, o czym już w 2015 r. mówił Trybunał Konstytucyjny: „choć zakres obowiązków architekta i inżyniera budownictwa może się częściowo pokrywać, to jednak można stwierdzić, że specyfiką pracy architekta jest projektowanie planów budowy, rozbudowy i modernizacji obiektów budowlanych lub ich części, a w szczególności opracowywanie założeń projektu, podejmowanie decyzji dotyczących rozwiązań konstrukcyjnych i materiałowych, plastyczno-przestrzenne opracowywanie projektów, a także projektowanie bezpośredniego otoczenia obiektu i zagospodarowania jego działki”9.
Jak widać, jest jeszcze wiele do zrobienia, zanim będzie można stwierdzić, że architekci mają realną szansę efektywnie kontynuować swoją drogę zawodową jako przedstawiciele zawodu zaufania publicznego.
1 Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997, Dz. U. nr 78, poz. 483.
2 E. Tkaczyk, Samorząd zawodowy w świetle Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, „Przegląd Sejmowy” 2011, nr 6(107), s. 61–68.
3 E. Przesmycka, Kultura architektury, „Czasopismo Techniczne. Architektura” 2007, R. 104, Z. 13, 6-A, Wydawnictwo Politechniki Krakowskiej, s. 139–144, https://repozytorium.biblos.pk.edu.pl/redo/resources/34713/file/suwFiles/PrzesmyckaE_KulturaArchitektury.pdf (data dostępu: lipiec 2025).
4 P. Horn, Wyzwania dla praktykujących architektów w Polsce w okresie wdrażania zasad zrównoważenia w projektowaniu i realizacji architektury mieszkaniowej, „Housing Environment. Współczesna Architektura Mieszkaniowa w Przestrzeni Miasta” 2024, nr 48, s. 84–98.
5 M.in.: P. Duch-Żebrowska, Zmiana, której potrzebujemy, „Zawód: Architekt” 2025, nr 96, s. 24–27.
6 Statut Izby Architektów RP, §7 ust. 3, https://www.izbaarchitektow.pl/kategoria/statut,18 (data dostępu: lipiec 2025).
7 Zob. m.in.: P. Horn, dz. cyt.
8 P. Duch-Żebrowska, dz. cyt., s. 24.
9 Wyrok TK z dnia 24 marca 2015, sygn. akt K 19/14, OTK-A 2015/3/32.
_68b7444daccb4.png)
MARZENA ŚWISTAK
Radca prawny; dr hab., profesor UMCS, nauczyciel akademicki w Katedrze Prawa Informatycznego Zawodów Prawniczych Instytutu Nauk Prawnych (Wydział Prawa i Administracji UMCS w Lublinie); pełni funkcję prezesa Samorządowego Kolegium Odwoławczego w Lublinie oraz przewodniczącej Komisji ds. współpracy z samorządami zawodów zaufania publicznego OIRP w Lublinie; specjalizuje się w prawie administracyjnym i prawie nowych technologii; prelegentka licznych konferencji naukowych; autorka nagradzanych publikacji z zakresu organizacji i funkcjonowania organów władzy publicznej, systemu szkolnictwa wyższego oraz samorządów zawodowych.
