Sytuacja architektów w Europie

Wszyscy europejscy architekci borykają się z podobnymi problemami. Nieuczciwa konkurencja cenowa, tryb „zaprojektuj i wybuduj” to tylko niektóre elementy wspólnej części zbioru stawianych przed nami przeszkód.

Jakkolwiek lubimy narzekać, to trzeba powiedzieć, że nasza sytuacja na tle innych krajów nie jest najgorsza. Wielu zagranicznych architektów zazdrości nam np. Prawa Zamówień Publicznych, nakładającego obowiązek organizowania konkursów. Należy przypomnieć, że te zapisy zostały uwzględnione dzięki pracy zespołu KRIA ds. warunków wykonywania zawodu.

Niestety, Polska jest równocześnie jednym z siedmiu państw europejskich (na 32 kraje), które nie mają polityki architektonicznej.

DZIAŁANIA IARP W ACE

Sytuacja europejskich architektów jest zróżnicowana. IARP poznaje ją w ramach działań powołanego przez KRIA Zespołu ds. Międzynarodowych i ACE, którego członkami są:

• Borys Czarakcziew (MPOIA) – zajmujący się dostępem do zawodu i wzajemnym uznawaniem kwalifikacji, pełniący także funkcję członka zarządu ACE;
• Dominik Banaszak (WPOIA) – prowadzący działania w obszarach technologii BIM i mieszkalnictwa;
• Piotr Chuchacz (MPOIA) i Wacław Szarejko (DSOIA) – zaangażowani w Nowy Europejski Bauhaus;
• Krzysztof Frąckowiak (WPOIA) – działający w zespołach zajmujących się konkursami, zamówieniami publicznymi oraz internacjonalizacją zawodu, a także pełniący funkcję przewodniczącego zespołu i reprezentujący KRIA w Zgromadzeniu Ogólnym ACE.

Wymiana informacji i doświadczeń pomiędzy członkami zespołów z poszczególnych państw europejskich to największy benefit, z którego możemy korzystać w ramach działalności krajowej. Istotna jest także współpraca z organami Unii Europejskiej, mająca na celu kształtowanie regulacji centralnych, wpływających na regulacje krajowe. Spotkania grup roboczych ACE w większości przypadków mają formułę zdalną, choć zjazdy w trybie tradycyjnym również się odbywają (i szczerze mówiąc, są bardziej produktywne). Pomiędzy zebraniami pracujemy indywidualnie, przygotowując m.in. informacje na temat sytuacji architektów w poszczególnych krajach.

Z rozmów z architektami europejskimi wynika, że wszyscy borykamy się z podobnymi problemami: nieuczciwą konkurencją cenową, trybem „zaprojektuj i wybuduj” czy utrudnionym dostępem do zleceń dla małych pracowni. Niektóre kraje zmagają się też z korupcją. Wielkość zespołu architektonicznego w Europie wynosi średnio 1,5 osoby – dokładnie tyle, co w Polsce.

W dalszej części tekstu znajduje się zestawienie najciekawszych, bieżących działań legislacyjnych i regulacyjnych w różnych państwach europejskich. Działania te dotyczą procedowania formalności w obszarze projektów, ich zatwierdzania, realizacji i związanych z tym wynagrodzeń.

SYTUACJA ARCHITEKTÓW W KRAJACH EUROPY

• W Austrii (podobnie jak np. w Grecji i Macedonii Północnej) istnieje wspólna izba dla inżynierów i architektów. Nie ma obowiązku organizowania konkursów architektonicznych. W życie weszły elektroniczne pozwolenia na budowę, ale póki co są one wykorzystywane tylko w pojedynczych przypadkach. W Wiedniu na uzyskanie pozwolenia na budowę czeka się średnio około roku.
• Niemcy toczą spór z Komisją Europejską o system honorariów HOAI (jego legalność zakwestionowała polska komisarz). Jest on w tym kraju pożądany zarówno przez architektów, jak i przez inwestorów. Większość umów na projekty inwestorzy zawierają z każdą branżą osobno, przez co wartość zamówień jest mniejsza i łatwiej uniknąć obowiązku organizowania konkursu.
• We Włoszech większość inwestycji finansowanych z KPO jest realizowana w systemie „zaprojektuj i wybuduj” – z uwagi na czas i koszty.
• We Francji preferowane są konkursy z zaproszeniami i ze zwrotem kosztów, przez co dostęp do tych konkursów jest dla nowych małych firm utrudniony. W wyniku ustawowej ochrony architektury jako dobra narodowego kontrakty „zaprojektuj i wybuduj” są zawierane jako umowy trójstronne lub równoległe umowy inwestora z architektem i wykonawcą – jest to jeden z efektów działania francuskiej narodowej polityki architektonicznej.
• W Danii ceny usług architektów są wysokie. Znacząca część firm architektonicznych projektuje za granicą, choć np. w Niemczech niechętnie, gdyż ceny HOAI są dla Duńczyków za niskie. Zainteresowanie udziałem w konkursach jest niewielkie ze względu na konieczną bardzo dużą szczegółowość prac konkursowych, porównywalną z tą wymaganą od projektów wykonawczych. Niewiele firm na to stać. W Danii, podobnie jak w Polsce, istnieje system odwołań chroniący wykonawców w zamówieniach publicznych. Przy znacząco wyższych niż w naszym kraju honorariach architektów koszty odwołań są jednocześnie znacznie niższe.
• W Słowenii wchodzi w życie nowe prawo budowlane, uniemożliwiające projektowanie osobom bez uprawnień architektonicznych. Tryb „zaprojektuj i wybuduj” ma być zakazany.
• Na Węgrzech wprowadzane jest nowe prawo budowlane, wzmacniające pozycję architekta. Konkursy architektoniczne są obowiązkowe dla inwestycji (także prywatnych), przekraczających określone parametry. Zamówienia „zaprojektuj i wybuduj” mają być zabronione.
• Słowaccy architekci i inżynierowie mają podobne uprawnienia do projektowania. Obiekty użyteczności publicznej praktycznie nie są w ich kraju budowane. Większość pracy architektów dotyczy dociepleń budynków mieszkalnych.
• W Bułgarii zamówienia publiczne w systemie „zaprojektuj i wybuduj” mają być zabronione.
• W krajach nordyckich i Szwajcarii zamówienia w trybie „zaprojektuj i wybuduj” są preferowane z uwagi na bezpieczeństwo budżetów inwestycji. Widoczny jest jednak spadek jakości nowych obiektów projektowanych na tej zasadzie.
• W Hiszpanii stosowanie dominujących kryteriów cenowych jest zabronione przy wyborze architekta.
• W Finlandii, po wielu latach braku jakichkolwiek ograniczeń w dostępie do projektowania, nastąpią zmiany. Od 2025 r., aby wykonywać zawód architekta, trzeba będzie tam posiadać certyfikat potwierdzający rejestrację i posiadane kompetencje.
• U naszych południowych sąsiadów, Czechów, co roku organizuje się średnio około 40 konkursów – tyle, co w Polsce. Architektów jest tam jednak 3,5 razy mniej. Średnio w konkursie uczestniczy do 10 osób. W Czechach, podobnie jak u nas, członkowie sądów konkursowych pozwalają się uwodzić coraz atrakcyjniejszym wizualizacjom. Aby ułatwić sędziom koncentrację na projektach, często praktykuje się nieujawnianie wizualizacji na początkowym etapie ich pracy.

Z przedstawionych danych wynika, że w większości krajów europejskich architekci próbują poprawić zarówno warunki wykonywania zawodu, jak i własną pozycję w procesie inwestycyjnym. Unia Europejska wydaje dyrektywy, ale jest także pole dla inicjatyw krajowych. Zmiany na lepsze zależą więc w dużej mierze od nas. ■

--------

O ARCHITEKTACH

• Zrównoważona architektura jest coraz bardziej popularna – w 2022 r. już 46% architektów europejskich zaprojektowało budynki o niskim zużyciu energii.
• Europejscy architekci przeznaczają średnio 20 godzin rocznie na rozwój zawodowy.
• 19% architektów europejskich poważnie rozważa pracę za granicą. W 2022 r. 7% architektów pracowało w kraju europejskim innym niż własny.
• Architekci wnoszą 21 mld euro rocznie do gospodarki europejskiej.
• 92% pracowni architektonicznych w Europie zatrudnia tylko 1–5 pracowników.
• 3% swojej pracy architekci eksportują na arenę międzynarodową.
• Jedna trzecia europejskich architektów deklaruje, że nie składała ofert do OJEU (The Official Journal of the European Union – Dziennika Urzędowego Unii Europejskiej) z powodu niewystarczających obrotów.

O ARCHITEKTURZE

• Europejski sektor budowlany odpowiada za ponad 35% całkowitej produkcji odpadów w UE.
• Eksploatacja budynków w UE jest odpowiedzialna za 40% zużycia energii i 36% emisji gazów cieplarnianych.
• Około 75% budynków w UE zostało zbudowanych przed 1990 r. i jest nieefektywnych energetycznie.
• Rocznie zostaje odnowionych tylko około 1% budynków europejskich.
• 89% biur architektonicznych zajmuje się projektowaniem domów prywatnych, co czyni ten sektor najważniejszym dla architektów.
• Od 2020 r. wkład prywatnych praktyk architektów w europejską gospodarkę wzrósł o 24%.
• 10% architektów w Europie oferuje usługę POE (post-occupancy evaluation – badania jakościowe, w których ocenia się elementy ważne z punktu widzenia użytkownika końcowego), dzięki której można sprawdzić, czy budynek działa w sposób zgodny z tym, jak został zaprojektowany.
• Średnio 24% architektów UE korzysta z narzędzi do modelowania informacji o budynku (BIM), a prawie 50% – z narzędzi do modelowania 3D.

Informacje opracowano na podstawie materiałów ACE.

--------

KRZYSZTOF FRĄCKOWIAK

członek KRIA; przewodniczący Zespołu ds. Międzynarodowych i ACE; reprezentuje KRIA w Zgromadzeniu Ogólnym ACE; członek kolegium sędziów konkursowych SARP; nauczyciel akademicki; współautor wielu obiektów powstałych w wyniku konkursów