W obliczu olbrzymiego zapotrzebowania na mieszkania Bawarska Izba Architektów ByAK podjęła inicjatywę uwolnienia procesu budowlanego od nadmiaru norm.
W Niemczech wszyscy uczestnicy procesu budowlanego zmuszeni są przedzierać się przez gąszcz norm. Mowa tu nie tylko o normach DIN czy VDE, lecz także o licznych wytycznych, czy to inżynierskich (VDI), czy ubezpieczeniowych (DGUV). A to są tylko te najważniejsze. Takie nagromadzenie (samych norm DIN z zakresu budownictwa jest około 3700) wpływa i na przebieg procesów projektowego oraz realizacyjnego, i na koszty budowy. Dodatkowo wiele przestarzałych norm, utrwalając budowlaną rutynę, hamuje innowacyjność, a także rozwój rozwiązań adekwatnych do nowych wyzwań stojących przed budownictwem i do rosnących wymogów związanych z zapobieganiem zmianom klimatycznym.
Warto zauważyć, że w przeciwieństwie np. do Prawa budowlanego normy nie są wynikiem pracy ustawodawczej państwa, tylko prywatnych instytutów, takich jak DIN (Deutsches Institut für Normung). Fakt zajęcia się normalizacją przez fachowców z jednej strony jest zrozumiały i nie budzi zastrzeżeń. Z drugiej – trzeba jednak pamiętać, że na ustanawianie norm i wytycznych ma wpływ głównie sektor gospodarczy, w tym producenci. Oczywiście siłę napędową w tym procesie stanowią rozwój technologii oraz udoskonalanie rozwiązań. Jednak do swoistego konfliktu i przekraczania kompetencji dochodzi w momencie, gdy z oczu znika podstawowa funkcja Prawa budowlanego, a pojęcia w nim zawarte, zwłaszcza „ogólnie obowiązujące zasady techniki budowlanej” (niem. anerkannte Regeln der Technik) w codziennej praktyce stają się tożsame ze wszystkimi normami mającymi choćby najmniejszy związek z budownictwem. Z takim przypadkiem mamy do czynienia w Niemczech.
Inicjatywę rozwiązania tego problemu podjęła Bawarska Izba Architektów, która – myśląc o bawarskim Prawie budowlanym – brała pod uwagę perspektywę konkretnych zmian prawa ogólnoniemieckiego. W połowie 2022 r. architekci z Bawarii przedstawili władzom swojego landu koncepcję nowego prawnego typu budynku, któremu nadano nazwę Gebäudetyp E (budynek typu E). Koncepcja ta skupia się na krokach legislacyjnych umożliwiających sformułowanie prawnej definicji budynku oswobodzonego od nadmiaru norm.
Zdefiniowanie tego rodzaju obiektu ma dać prawną możliwość projektowania i realizowania budynku wolnego przede wszystkim od tych norm, wytycznych i certyfikatów, które nie wiążą się bezpośrednio z celami Prawa budowlanego dotyczącymi ochrony zdrowia, życia, porządku i środowiska. Oznacza to próbę zwolnienia budynku typu E z obowiązku spełniania norm funkcjonujących głównie w ramach prawa prywatnego, które w Bawarii (podobnie jak w innych krajach związkowych) stanowią około 90% ogółu norm budowlanych.
Aby dojść do wytyczonego celu, Bawarska Izba Architektów działała na kilku frontach jednocześnie. Przede wszystkim podjęto trud zdobycia aprobaty bawarskiego parlamentu i właściwych ministerstw. Jednocześnie zadbano o przychylność izb architektów pozostałych krajów związkowych – udało się to osiągnąć na szczeblu izby federalnej BAK. Dzięki temu koncepcja otrzymała mandat największego związku architektów niemieckich, co podkreśliło ogólnokrajową skalę problemu nadmiaru norm. Pozostałe izby gotowe były zatem do prac eksperckich nad nowym prawnym typem budynku w obrębie swoich landów. Przede wszystkim jednak umożliwiło to przedstawienie koncepcji budynku typu E bezpośrednio Klarze Geywitz, federalnej minister mieszkalnictwa, rozwoju miast i budownictwa (BMWSB), już nie z poziomu architektów zrzeszonych w lokalnej izbie jednego z krajów związkowych, lecz z samej ogólnoniemieckiej izby BAK. Zadania tego podjęła się w lipcu 2022 r. Andrea Gebhard, prezydent BAK.
Co bardzo istotne, z koncepcją zwrócono się nie tylko do ministrów właściwych dla budownictwa, ale również do federalnego ministra sprawiedliwości. Aby proponowany budynek typu E mógł w przyszłości funkcjonować w budownictwie niemieckim, musi zostać uwzględniony w ogólnoniemieckim Kodeksie cywilnym (Bürgerliches Gesetzbuch – BGB) oraz we wzorcach umów (Allgemeine Geschäftsbedingungen – AGB), których rolę w zakresie budownictwa pełnią w Niemczech m.in. warunki zlecania i wykonywania świadczeń budowlanych (VOB). Specyfiką budynku typu E jest bowiem to, iż redefiniuje on poprawność realizacji budowlanej w świetle Prawa budowlanego, przy jednoczesnej gwarancji bezpieczeństwa. Sposób, w jaki zostanie tam wprowadzona, powinien wyeliminować rozbieżności w ramach np. pojęcia „wada” w rozumieniu Prawa budowlanego i Kodeksu cywilnego.
Proponuje się, by w Prawie budowlanym budynek typu E otrzymał miejsce w ramach klasyfikacji budowli ze względu na bezpieczeństwo pożarowe, obok dzisiejszych klas budynków od 1 do 5. Jednocześnie w ramach dyskusji nad koncepcją budynku typu E dużo uwagi poświęca się pojęciom „obowiązujące zasady sztuki i techniki budowlanej” (anerkannte Regeln der Baukunst und der Technik) oraz „stan wiedzy i techniki budowlanej” (Stand von Wissenschaft und Technik). Pojęcia te, choć pozbawione definicji prawnych, pojawiając się w niemieckich przepisach, stanowią łącznik między Prawem budowlanym a Kodeksem cywilnym. Można więc uznać je również za swoistą furtkę, przez którą wszystkie normy wpływają na realizacje budowlane, w tym na ich koszty. Budynek typu E ma dać możliwość przymknięcia owej furtki w sytuacji, gdy wszystkie strony danej inwestycji budowlanej uznają to za uzasadnione i kluczowe dla pomyślności jej realizacji. Prawo budowlane ma natomiast tę możliwość zagwarantować, bez uszczerbku dla wymogu bezpieczeństwa.
W pracy nad Prawem budowlanym pomysłodawcy i kompetentne ministerstwa zdecydowali się na modyfikację zapisów regulujących zasady odstępstw zarówno w procesie zdobywania pozwolenia, jak i w ramach wspomnianych „obowiązujących zasad sztuki i techniki budowlanej”.
Architekci nie byliby jednak architektami, gdyby prace nad koncepcją nowego prawnego typu budynku prowadzili jedynie na polu legislacyjnym. Już od co najmniej dekady niektóre bawarskie biura projektowe, uczelnie i inwestorzy szukają niekonwencjonalnych rozwiązań. Jednym z przykładów jest powstałe w 2017 r. pilotażowe osiedle złożone z dwóch budynków mieszkaniowych, wzniesione przez spółdzielnię GWG w dzielnicy Monachium-Sendling.
W pracach projektowych nad obiektem inwestor, architekci z biura Franke Rössel Rieger Architekten i współpracujący projektanci branżowi zrezygnowali z niektórych norm, szczególnie z tych dotyczących realizacji instalacji technicznych oraz izolacyjności akustycznej. Dodatkowo zrezygnowano z realizacji garażu podziemnego. Było to możliwe dzięki współpracy z miastem Monachium, które w ramach eksperymentu zdecydowało się sformułować odmienne wytyczne dla zapotrzebowania na miejsca postojowe dla obiektu oraz stworzyć indywidualną ofertę mobilności dla mieszkańców osiedla. W efekcie powstały budynki mające łącznie 80 lokali różnej wielkości. Koszty realizacji zredukowano do tego stopnia, że bardzo znacząco przełożyło się to na cenę najmu mieszkań (według danych inwestora 9,99 euro/m2), wynoszącą mniej niż połowa średniej ceny w Monachium (około 22 euro/m2). Jak twierdzi inwestor, odstąpienie od niektórych norm pozwoliło zredukować koszty realizacji każdego metra kwadratowego powierzchni mieszkalnej o 300 euro1.
Efekt pilotażowego projektu przekonał miasto do wsparcia wypracowanego przez inwestora publicznego i architektów modelu przy kolejnej inwestycji mieszkaniowej, tym razem na większą skalę.
Przykładem podejścia do tematu z nieco innej strony jest trzyetapowy program badawczy Einfach Bauen (co na język polski można przetłumaczyć jako Budować nieskomplikowanie). Został on zainicjowany w 2016 r. przez prof. Floriana Naglera oraz zespół pracujący pod jego kierownictwem na Uniwersytecie Technicznym w Monachium (TUM). Podstawą programu było założenie, że „budynek mieszkalny o wysokiej jakości, a jednocześnie skrojonej na miarę architekturze, nieskomplikowanej konstrukcji i zredukowanym wyposażeniu instalacyjnym może w zakresie bilansu ekologicznego i kosztów utrzymania przez okres swojej żywotności (liczonej na 80–100 lat) dostarczać lepszej jakości warunki mieszkalne niż budynek wzniesiony metodą standardową lub budynek pasywny”2.
W ramach programu zespół przeprowadził ponad 2600 symulacji, obejmujących różnorodne zagadnienia: od optymalizacji formy obiektu przez zależności przestrzenne, powierzchniowe i funkcjonalne po technologię. Na drugim etapie Einfach Bauen w 2019 r. rozpoczęto realizację trzech obiektów eksperymentalnych. Wzniesiono je, opierając się na identycznych formach i rzutach, ale w trzech różnych technologiach: murowanej, drewnianej i ultralekkiej betonowej, w których ściany i stropy budynków wykonano jednowarstwowo, a o wentylację i ochronę przed słońcem zadbano m.in. przez dobór stolarki okiennej na podstawie wcześniejszej analizy grubości i materiału ścian, a także wielkości i położenia pomieszczeń.
Zaprojektowane przez biuro Florian Nagler Architekten i zrealizowane przez B&O Gruppe budynki mieszkalne powstały w pobliżu Bad Aibling. Do użytku zostały oddane w 2021 r. Projekt nagrodzono m.in. nagrodą Związku Architektów Niemieckich BDA Preis Bayern 2022 w kategorii Besondere Bauten oraz główną nagrodą Deutscher Nachhaltigkeitspreis Architektur 2022. W roku 2023 zakończono trzeci etap, obejmujący badania zużycia energii, jakości życia, jak i samej substancji budynków3.
Wyniki w dużej części potwierdziły słuszność przyjętej tezy, a wnioski sformułowane w protokole zamykającym trzeci etap programu posłużą jako baza wyjściowa dla prac nad kolejnym obiektem badawczym.
Zaangażowanie bawarskich architektów, zarówno w ramach działań Izby skoncentrowanej na koordynacji kroków legislacyjnych, jak i codziennej pracy projektowej oraz naukowej, przynosi pierwsze efekty.
W czerwcu 2023 r. bawarski parlament wprowadził poprawkę do artykułu 63 Prawa budowlanego, dotyczącego odstępstw. W myśl nowego brzmienia organ wydający pozwolenie już nie „może”, ale „powinien” zezwolić na odstępstwa od wymogów ustawy przy zachowaniu warunków i w zakresie wymienionym w dalszej części skorygowanego artykułu. Jest to pierwszy znaczący krok ze strony ustawodawcy w kierunku wprowadzenia w życie koncepcji zrodzonej z doświadczenia i ze wspólnej pracy architektów, naukowców i inwestorów. ■
JACEK DYBOL
architekt IARP, na co dzień pracujący w zawodzie w Niemczech; członek Bayerische Architektenkammer oraz WPOIA RP
1 Więcej informacji o projekcie na stronie inwestora: https://www.gwg-muenchen.de/bauen/modellprojekte (data dostępu: październik 2023).
2 Endbericht für das Forschungsvorhaben: Einfach Bauen, TUM, 1, Oktober 2018.
3 Dokumentację dotyczącą wszystkich etapów prac badawczych wraz z raportami można znaleźć na stronie programu: https://www.einfach-bauen.net/#einfach-bauen (data dostępu: październik 2023).
