6 września 2022 r. Krajowa Rada IARP powołała Zespół ds. Kodeksu Etyki Zawodowej Architektów, któremu powierzono zadanie „wypracowania niezbędnych do sprawnego funkcjonowania samorządu zmian w KEZA, w szczególności postulowanych przez rzeczników odpowiedzialności zawodowej oraz sędziów sądu dyscyplinarnego”. Zadanie zostało zrealizowane i na Zjeździe Sprawozdawczym w czerwcu 2023 r. zespół przedłożył propozycję sześciu uchwał wprowadzających zmiany w obowiązującym Kodeksie.
Zgodnie z decyzją Zjazdu Krajowego zespół składa się z 17 członków wskazanych przez właściwe rady – 16 przedstawicieli OIA oraz jednego przedstawiciela KRIA. Powołanie tak licznej grupy było podyktowane potrzebą przełamania impasu w modyfikacji Kodeksu. Wszystkie wcześniejsze próby zmian, zaproponowane przez węższe grona koleżanek i kolegów, zakończyły się bowiem niepowodzeniem. Tym razem, aby zapewnić odpowiednią reprezentację, KRIA i każdy okręg wydelegowali swojego przedstawiciela, kompetentnego w sprawach zasad etyki. Członkami zespołu zostali zatem architekci w różnym wieku, o zróżnicowanym doświadczeniu zawodowym, a dodatkowo znaleźli się wśród nich przedstawiciele wszystkich organów IARP (poza komisjami kwalifikacyjnymi).
Zespołowi przyświecała świadomość, że głównym zadaniem IARP jest ochrona interesu publicznego, swobody wykonywania zawodu oraz wolności podejmowania działalności gospodarczej – według wskazań w art. 17 Konstytucji RP. Istotna była również szczególna sytuacja architekta, którego klient (w przeciwieństwie do klientów przedstawicieli innych zawodów zaufania publicznego) nie zawsze jest końcowym użytkownikiem efektu pracy, a to może rodzić konflikt interesów.
Intencją zespołu było to, aby propozycje zmian w precyzyjny sposób odnosiły się do tych spraw, które zostały pominięte lub niewłaściwie ujęte w obowiązującym Kodeksie. Stąd pomysł odejścia od niefortunnych sformułowań zaczerpniętych z tłumaczonego kilkukrotnie i z różnych języków kodeksu deontologicznego Rady Architektów Europy.
Można długo dyskutować o tym, czym ma być KEZA – ogólnym bądź szczegółowym zbiorem przepisów, drogowskazem postępowania, izbowym kodeksem karnym itd. Na ten temat jest tyle opinii, ilu członków Izby, choć większość z nich interesuje się Kodeksem dopiero wtedy, gdy dotknie ich konkretny problem. Dlatego dokument ten powinien być tak skonstruowany, żeby zawarte w nim zasady były łatwe do zrozumienia i zastosowania. Regulacje mają wskazywać właściwą postawę członka Izby Architektów RP przede wszystkim w trakcie wykonywania czynności zawodowych, a co za tym idzie – służyć obiektywnej ocenie jego działania, której skutkiem może być zarówno ukaranie architekta, jak i (co należy mocno podkreślić) jego obrona lub ochrona przed niesłusznym oskarżeniem.
Zespół, zgodnie ze wskazaniem uchwały powołującej, wystosował prośbę do organów krajowych i okręgowych – rad, rzeczników odpowiedzialności zawodowej i sądów dyscyplinarnych – o przekazanie uwag, stanowisk lub opinii odnoszących się do obowiązującego Kodeksu, a w szczególności do zawartych w nim sformułowań, które wymagają zmiany. W pracach nad modyfikacjami uwzględniono odpowiedzi nadesłane z ok. 15 organów, a także materiały opracowane w Izbie w poprzednich latach, zagraniczne dokumenty oraz – pomocniczo i poglądowo – kodeksy innych zawodów zaufania publicznego. Zebrany materiał i uwagi poszczególnych osób należących do zespołu wskazywały problemy dotyczące zarówno pojedynczych członków Izby, jak i całego środowiska architektów. Część tych problemów nie znalazła odpowiedzi w postaci proponowanych regulacji. Wpłynęły na to brak czasu, duży zakres tematyczny, a także fakt, że Kodeks nie jest miejscem na regulację wszystkich zagadnień.
Pierwszym zadaniem zespołu było ustalenie regulaminu działania, a w nim dwóch podstawowych kwestii:
W pierwszym aspekcie wypracowano wielopoziomową, demokratyczną metodę głosowania ankietowego, które dotyczyło czasem nawet kilkunastu propozycji dla jednej regulacji. Ostatecznie zespół dokonywał wyboru spośród dwóch wiodących propozycji za pomocą głosowania – co najmniej 14 członków musiało opowiedzieć się za daną opcją przy większości zwykłej, a przeciw mogło być maksymalnie trzech.
Każda faza procedowania zmian była poprzedzana i kończona wieloaspektowymi rozważaniami i dyskusjami, często połączonymi z tzw. stress testem, uwzględniającym zdarzenia, których mogą doświadczać członkowie IARP. Zespół postanowił również przyjąć bardzo wysoki próg poparcia dla pojedynczych propozycji, które miały zostać zaprezentowane na Zjeździe Krajowym. Aby to kryterium zostało spełnione, wymagane było głosowanie wszystkich uczestników i poparcie ze strony 14 z 17 osób, przy nie więcej niż dwóch głosach przeciw. Przez takie „sito” przeszła większość z przedłożonych na czerwcowym spotkaniu propozycji.
Zespół nie zdołał wypracować propozycji zmian we wszystkich czerech Zasadach – zabrakło czasu na Zasadę 4. W pozostałej części plan modyfikacji KEZA podzielono na sześć osobnych projektów, które w opinii zespołu mogłyby być wprowadzone do Kodeksu pojedynczo bądź w grupach.
Proponowany zakres zmian w KEZA:
Każda przedstawiona propozycja uwzględniała zobowiązanie Krajowej Rady do przeprowadzenia dalszych analiz proporcjonalności (pod kątem uzasadnionego i niedyskryminującego charakteru wprowadzanej zmiany) – zgodnie z przepisami Dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2018/958 z 28 czerwca 2018 r. w sprawie analizy proporcjonalności przed przyjęciem nowych regulacji dotyczących zawodów. Następnie propozycję poddawano konsultacjom publicznym (wewnętrznym oraz zewnętrznym), stosownie do Ustawy z 22 grudnia 2015 r. o zasadach uznawania kwalifikacji zawodowych nabytych w państwach członkowskich Unii Europejskiej. KRIA została również zobowiązana do skonsultowania projektu zmian w Kodeksie Etyki Zawodowej Architektów ze stowarzyszeniami zawodowymi oraz do przedstawienia ich opinii nie później niż na Zjeździe Krajowym w czerwcu 2024 r.
Przed minionym Zjazdem Krajowym członkowie Zespołu ds. Kodeksu Etyki Zawodowej Architektów spotkali się z delegatami swoich okręgów, aby przedstawić im wypracowane propozycje. Zostały one również rozesłane do wszystkich rad okręgowych, z których kilka zdecydowało się wyrazić swoją opinię. Proponowane zmiany dyskutowane były także na Zjeździe, gdzie – jak można było się spodziewać – przeważały opinie krytyczne, ale jednocześnie wyraźnie zasygnalizowano potrzebę kontynuacji pracy zespołu. W głosowaniach delegaci opowiedzieli się za dalszym procedowaniem propozycji nr 1, 5 i 6 oraz podjęli uchwałę o przedłużeniu prac zespołu do spotkania grudniowego. Główne zadania członków zespołu to: opracowanie propozycji zmian w Zasadzie 4 i wprowadzenie modyfikacji wynikających z wcześniejszych analiz i konsultacji. Treści przyjętych uchwał są prezentowane na stronach IARP.
Zawarte w przegłosowanych uchwałach projekty zmian Kodeksu powinny zostać poddane analizom, konsultacjom wewnętrznym (w ramach IARP) i zewnętrznym oraz opiniowaniu stowarzyszeń zawodowych. Będzie to jednak stanowić pewne wyzwanie – dotychczas w Izbie nie przeprowadzano żadnych analiz proporcjonalności (oceny, czy wprowadzana regulacja nie ogranicza „swobody wyboru zawodu, jak i wolności prowadzenia działalności gospodarczej”), w dodatku prawdopodobnie podlegających kontroli ministerialnej. Dopiero po spełnieniu tego kryterium będzie można przejść do konsultacji społecznych w Izbie i na zewnątrz. Obserwacja reakcji delegatów na Zjeździe i lektura wypowiedzi w sprawie KEZA w różnych mediach każą przypuszczać, że właśnie ta faza wzbudzi największe zainteresowanie i emocje. Wierzymy jednak, że – mimo wielu odmiennych zdań i poglądów – w niektórych ważnych sprawach potrafimy, jako architekci, mówić jednym głosem. Rozpoczęty proces zmiany Kodeksu okaże się więc zapewne długotrwały, ale szanse na jego pomyślne zakończenie są duże – przyszłość pokaże, czy czas, jaki pozostał do Zjazdu Krajowego w czerwcu 2024 r., będzie wystarczający.
Zespół ds. KEZA zamierza kontynuować intensywną pracę, w czym pomogą mu przyjęte w minionym roku demokratyczne i reprezentatywne metody wyłaniania rekomendowanych treści. Wykorzysta też dotychczasowe wnioski, podpowiadające, że niektóre problemy należy ująć w odpowiednich regulacjach statutowych lub we właściwych i obowiązujących standardach wykonywania zawodu. Takie zapisy wraz z Kodeksem byłyby głównymi i uzupełniającymi się „aktami prawnymi” regulującymi postępowanie członków IARP. Ważne zatem będzie skorelowanie propozycji zmian w KEZA z innymi działaniami Izby w sprawie regulacji związanych z wykonywaniem zawodu architekta.
Efekty pracy Zespołu ds. Kodeksu Etyki Zawodowej Architektów pokazały, że szeroko zakrojona i dogłębna dyskusja merytoryczna nad problemami etycznymi jest możliwa. Równocześnie przekonaliśmy się, że debata w większym gronie, np. na Zjeździe Krajowym, jest bardzo trudna i jej wynikiem może być brak poparcia dla dalszych analiz i konsultacji części proponowanych zmian w Kodeksie. Aby to zmienić, propozycje te powinny być wcześniej szczegółowo przedstawiane członkom Izby. Dlatego realnym scenariuszem wydaje się kilkukrotna ewolucja Kodeksu, a nie jego rewolucyjna zmiana. ■
Bartosz Bojarowicz
architekt IARP, absolwent Wydziału Architektury Politechniki Krakowskiej; wiceprzewodniczący OSD IV kadencji, w V i VI kadencji przewodniczący OSD SWOIA RP; członek SARP (pełnił funkcję członka zarządu oraz Kolegium Sędziów Konkursowych); prywatnie lubi dobre towarzystwo, książkę i film, koniak (z umiarem) i co nieco ruchu
