Johann Wolfgang von Goethe twierdził, że architektura to zimna muzyka – niezmiernie rzadka, ale w takim samym stopniu piękna. Ostatnio często odnoszę wrażenie, że ta sztuka kreatywności, harmonii, proporcji i równowagi jest coraz mniej łaskawa dla swoich twórców, coraz chłodniejsza, a czasem naprawdę zimna i niewdzięczna.
Najważniejszym problemem dla naszej branży są funkcjonujące dziś na rynku stawki za projekty architektoniczne. Projektowanie ma przecież sens dopóty, dopóki jest opłacane na poziomie pozwalającym w miarę godnie i spokojnie żyć. Niestety, rynek usług i wynagrodzenia architektów kształtowane są przede wszystkim przez zamówienia publiczne.
Środki przeznaczane na inwestycje w całym kraju wynoszą rocznie od 40% do 55% wszystkich wydatków budżetowych. Nawet jeśli od tej kwoty odejmiemy finanse przeznaczone na projekty infrastrukturalne (drogi, mosty, sieci), to państwo i tak jest dominującym „zamawiającym” na rynku projektowym i w zasadzie stanowi o poziomie panujących na nim cen. Sytuacja ta oddziałuje również na sektor prywatny, lokujący na rynku projektowym środki mniejsze niż te pochodzące z budżetu państwa, ale też całkiem pokaźne.
Funkcjonujące obecnie w zamówieniach publicznych ograniczenie związane ze stosowaniem kryterium ceny, którego waga wynosi do 60%, nie działa tak, jak założono. Pozostałe 40% – wobec braku obiektywnych kryteriów pozacenowych – zamawiający potrafią odczytać jako skrócenie czasu opracowania projektu. Nie dość, że ma być tanio, to jeszcze szybko, a przez to – pobieżnie.
Zakres wykonywanych przez nas opracowań projektowych ciągle rośnie (w najbliższym czasie czeka nas obowiązek wykonywania np. operatów akustycznych), a fakt ten nie ma odzwierciedlenia w wynegocjowanych cenach projektów. Koszt mieszkań w ostatnim czasie wzrósł o kilkadziesiąt procent, ale stawki za projektowanie mieszkaniówki na przestrzeni ostatnich 10 lat nie wzrosły wcale, co wykazują wykonane przez nas analizy rynku.
W szczególnie trudnej sytuacji są młodzi architekci, którzy dopiero rozpoczynają samodzielne życie zawodowe. Ten niełatwy start powoduje, że na rynek pracy trafia dzisiaj nie więcej niż 30% absolwentów studiów architektonicznych. My, starsi, rozpoczynając projektowanie na własny rachunek, często ratowaliśmy swoją sytuację materialną poprzez podejmowanie drobnych zleceń (budynki gospodarcze, przebudowy, rozbudowy). Gwarantowały one może niewielki, ale szybki i pewny zarobek, pozwalający przetrwać czas, w którym staraliśmy się pozyskać większe zamówienia. Obecnie rynek takich drobnych zleceń jest zdominowany przez osoby z ograniczonymi uprawnieniami bądź niemające wymaganych uprawnień, korzystające z usług „podpisywaczy” – niestety członków naszej Izby.
Walkę z podpisywaniem cudzych opracowań oraz z przekraczaniem zakresu posiadanych uprawnień prowadzimy ze zmiennym szczęściem od lat. Widać już na tym polu pierwsze sukcesy w postaci kar i wyroków. To duże osiągnięcie, bo przecież jeszcze nie tak dawno postępowania były umarzane z powodu „niewielkiej szkodliwości społecznej”.
W Lubelskiej Okręgowej Izbie Architektów RP udało się w tym roku, przy pomocy prokuratora regionalnego, przeprowadzić przeznaczone dla prokuratorów szkolenie z zakresu znajomości Prawa budowlanego i rozporządzeń wykonawczych związanych z nadawaniem uprawnień. Spotkało się to z dużym zainteresowaniem, co potwierdziła wysoka frekwencja. Chcemy tę praktykę rozszerzyć na pozostałe okręgi. Nieuczciwymi procederami „udawania” architektów i wprowadzania klientów w błąd planujemy również zainteresować Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumentów.
Przełomem w działaniach na rzecz poprawy funkcjonowania systemu zamówień publicznych na usługi architektów i uzyskiwania wyższej wartości zleceń może okazać się złożenie (po prawie rocznych przygotowaniach) do Urzędu Zamówień Publicznych pakietu uwag do ustawy oraz rozporządzeń wykonawczych. Postulowane zmiany tylko do samego Prawa zamówień publicznych dotyczyły 24 artykułów. We wnioskach zamieściliśmy propozycje odnoszące się m.in. do:
Na początku 2023 r. rozpoczęliśmy przegląd (obowiązującego bez większych zmian od 2002 r.) systemu obowiązkowych ubezpieczeń odpowiedzialności cywilnej architektów. W pierwszej fazie prac konsultowaliśmy nasze działania z brokerami ubezpieczeniowymi, mając świadomość ograniczonej znajomości trudnego i złożonego tematu. Analizowaliśmy nie tylko umowę zbiorową, ale również system likwidacji szkód.
W sierpniu 2023 r. dotychczasowy ubezpieczyciel (PZU) przekazał nam ofertę nowego systemu, która następnie została dopracowana przez skarbnika KRIA – Jana Kempę, a także Zespół ds. Warunków Wykonywania Zawodu. Zaowocowało to podpisaniem nowej umowy. Podstawowa składka ubezpieczenia OC dla architekta została obniżona, a jednocześnie podniesiono podstawę sumy ubezpieczenia z 50 tys. do 100 tys. euro. Dodatkowo, architekci prowadzący niewielkie pracownie – mający obrót roczny nieprzekraczający 500 tys. złotych lub, w drugim progu, 750 tys. złotych – w podstawowej polisie otrzymali (po raz pierwszy w historii naszych ubezpieczeń) ochronę od błędu projektanta branżowego. Udało się to uzyskać w wyniku negocjacji i dyskusji nad istotą pełnienia przez architekta samodzielnej funkcji technicznej, w ramach której ma on obowiązek zapewnienia w projekcie udziału projektantów odpowiednich branż i właściwego skoordynowania pracy zespołu tych projektantów.
We wrześniu 2023 r. Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości opublikowała projekt nowej listy Sektorowych Rad ds. Kompetencji. Na pierwszym miejscu znalazł się sektor Architektura, co stanowiło zwieńczenie naszych ponad półrocznych starań w tym kierunku.
Sektorowe rady mają służyć poprawie już posiadanych kompetencji zawodowych oraz zdobyciu kompetencji jeszcze niefunkcjonujących, ale potrzebnych. Komunikacja w tym zakresie ma się odbywać pomiędzy pionem zajmującym się edukacją a pionem odpowiedzialnym za praktykowanie zawodu. Fundusze europejskie przeznaczone na ten cel (FERS) to około 105 mln złotych na monitorowanie i identyfikację luk kompetencyjnych oraz około 475 mln złotych na szkolenia i doradztwo dla przedsiębiorców, dotyczące tematów rekomendowanych przez sektorowe rady. Jest zatem o co zabiegać.
Zmiana rządu wstrzymała na jakiś czas procedury związane z powołaniem nowych rad. Obecnie czekamy na ogłoszenie konkursu, do którego jesteśmy dobrze przygotowani.
W ramach działalności sektorowych rad planujemy starać się m.in. o:
Przy okazji starań o utworzenie Sektorowej Rady ds. Kompetencji – Architektura udało się nam nawiązać współpracę z szeroko pojętym środowiskiem architektonicznym. Listy intencyjne podpisaliśmy ze Stowarzyszeniem Polskich Architektów Krajobrazu, z Towarzystwem Urbanistów Polskich, ze Stowarzyszeniem Architektów Wnętrz, Stowarzyszeniem Architektów Polskich SARP i z kilkoma politechnikami kształcącymi architektów.
Na coraz trudniejsze warunki wykonywania naszego zawodu niewątpliwie mają wpływ zaobserwowane nieprawidłowości w działaniach organów aa-b, związane z procedurami administracyjnymi w toku uzyskiwania pozwoleń na budowę, zgłaszania zakończenia budowy i uzyskiwania pozwolenia na użytkowanie. W październiku 2023 r. przekazaliśmy wszystkim okręgom związaną z tym zagadnieniem ankietę. Płynące z niej wnioski zostały podsumowane oraz zredagowane i posłużyły jako materiał do opracowania problematyki poruszanej na spotkaniach przedstawicieli okręgów i Krajowej Rady z nowo wybranymi wojewodami. Pierwsze takie spotkania już się odbyły, a część kolejnych ma wyznaczone terminy.
Przy okazji analizy warunków jednego z przetargów na zaprojektowanie szkoły specjalnej odbyliśmy szeroko zakrojoną, środowiskową dyskusję na temat statusu koncepcji architektoniczno-budowlanej jako pierwszego, najważniejszego etapu inwestycji. Wspólnie zastanawialiśmy się, kto powinien (i może) tę koncepcję realizować, co ma ona obejmować i jaką odgrywać rolę w późniejszym procesie projektowym oraz realizacyjnym.
Do dyskusji powrócił wstrzymany kiedyś temat standardów wykonywania naszego zawodu, rozumianych zarówno jako zakres opracowań projektowych dostosowanych do konkretnego zadania, jak i standardy jakościowe. Ponownie pojawiła się też bardzo istotna kwestia nakładu i czasu pracy oraz związanych z tym stawek godzinowych i – w efekcie – wynagrodzeń.
Ponadto powrócił temat umów określających konkretny (zamknięty) zakres usługi projektowej, a także symetryczne prawa i obowiązki projektanta oraz inwestora, bez zobowiązania do „załatwienia” decyzji o pozwoleniu na budowę, z jasnym określeniem zasad korzystania z praw autorskich.
W najbliższym czasie planujemy zintensyfikować prace nad tymi zagadnieniami w ramach działań Zespołu ds. Warunków Wykonywania Zawodu.
Izba Architektów powinna mieć kontrolę nad rynkiem architektonicznym, rzetelnie wykonywać zadania ustawowe, ale też skutecznie egzekwować obowiązki. Pamiętajmy, że warunki wykonywania naszego zawodu zmieniały się w przeszłości i będą się zmieniać w przyszłości, ale niezależnie od nich architektura, jakiej niezmiennie pragniemy i jaką chcielibyśmy tworzyć, to – powołując się na Richarda Rogersa – sztuka powoływania do życia miejsc, w których chcemy żyć. ■
JANUSZ GĄSIOROWSKI
architekt IARP; absolwent Wydziału Architektury i Urbanistyki Politechniki Gdańskiej; członek Rady LBOIA RP w latach 2010–2022, przez dwie kadencje wiceprzewodniczący Rady; od 2013 do 2022 r. członek Komisji Legislacji Rady Krajowej; otrzymał złotą i srebrną honorową odznakę IARP; członek SARP; doświadczony w pracy na rzecz samorządów; przewodniczący miejskich komisji urbanistyczno-architektonicznych w Kazimierzu Dolnym i w Janowcu, członek Miejskiej Komisji Urbanistyczno-Architektonicznej w Puławach oraz Wojewódzkiej Komisji Urbanistyczno-Architektonicznej w Lublinie; od roku 1990 współprowadzi Pracownię Projektową Marka s.c. Janusz Gąsiorowski Tomasz Kozłowski
